Gatunek rośliny z rodziny piżmaczkowatych. Inne zwyczajowe nazwy polskie: bez lekarski, bez pospolity, bzowina, bzina, buzina, hyczka. Rośnie w lasach i zaroślach, w polskich górach po regiel dolny.
Pokrój: Zazwyczaj wysoki krzew, rzadko drzewo. Osiąga wysokość do 10 m. Kwitnie od maja do czerwca, czasami do lipca
Pędy: Młoda kora jest zielona. Z wiekiem staje się szara, jasnobrunatna i spękana. Pędy w środku są wypełnione białym, lekkim rdzeniem. Pączki czerwonobrunatne, jajowato-spiczaste, wydłużone, siedzące i wyraźnie skośnie odstające od pędu.
Liście: Mają długość około dwukrotnie większą od szerokości. Są nieparzysto-pierzastozłożone, złożone najczęściej z 5, rzadziej z 3 lub 7 naprzeciwległych, jajowato-eliptycznych i ostro piłkowanych listków. Na górnej stronie są ciemnozielone, od spodu jasne.
Kwiaty: Białe, promieniste, zebrane w duże i płaskie baldachogrona. Pojedyncze kwiaty są drobne, mają krótki kielich, zazwyczaj 5-płatkową koronę, 1 słupek i 5 pręcików. Nie posiadają miodników
Owoce: Fioletowo-czarne, mięsiste i lśniące pestkowce z 3–6 nasionami.
Działanie:
- Kwiaty działają moczopędnie, napotnie, przeciwgorączkowo, wykrztuśnie, a zewnętrznie także przeciwzapalnie.
- Owoce mają własności przeczyszczające, działają napotnie, moczopędnie, przeciwgorączkowo, przeciwbólowo i odtruwając.
- Napary z kwiatów są używane przy przeziębieniach, do leczenia różnego rodzaju nieżytów i stanów zapalnych dróg oddechowych i chorób reumatycznych.
- Z owoców zazwyczaj wykonuje się odwary używane do leczenia migreny, nerwobólów, biegunki, chorób reumatycznych, i neurologicznych, a dzięki ich własnościom odtruwającym także przy zaburzeniach przemiany materii.
- Zewnętrznie naparami z kwiatów przemywa się skórę przy zapaleniach skóry, wypryskach skórnych i oparzeniach, płucze jamę ustną i gardło przy stanach zapalnych oraz przemywa oczy przy zapaleniu spojówek.
- Napary z kwiatów bzu czarnego przy przeziębieniach mają wielokrotnie silniejsze działanie, niż napary z lipy. Kora z dwu i trzyletnich gałązek w medycynie ludowej była używana jako środek moczopędny silniej działający niż kwiaty i owoce.
- Kwiaty bzu czarnego łącznie z rumiankiem są używane do zmniejszenia bólów menstruacyjnych. Niektórzy polecają w tym celu stosować mieszankę kwiatów bzu czarnego, rumianku i ruty zwyczajnej.
- Wyciągi z owoców maja także słabe działanie przeciwbólowe. Mogą być używane do przemywania jamy ustnej po usunięcia zęba i przy porażeniu nerwu twarzowego.
- Dawniej kwiatów używano do pobudzenia laktacji u kobiet karmiących.
Skład chemiczny: Gałązki, liście i owoce wydzielają nieprzyjemny, a kwiaty odurzający zapach. Wszystkie części rośliny zawierają w różnej ilości trujący glikozyd sambunigrynę. Ponadto kwiaty zawierają olejki eteryczne, flawonoidy (kwercetyna, rutyna, kemferol), kwasy organiczne, garbniki, sole mineralne, owoce antocyjany, 20% cukrów, 3,5% pektyn, kwasy organiczne, witaminy, karotenoidy, garbniki i sole mineralne.
Surowiec zielarski: Surowcem zielarskim są kwiaty i dojrzałe (czarne) owoce. Jednakże własności lecznicze mają także kora, korzenie i liście.
Surowiec kosmetyczny: Wyciągi są wykorzystywane do wytwarzania maseczek kosmetycznych i kremów. Szczególnie bez czarny nadaje się do pielęgnacji skóry starzejącej się, gdyż działa zmiękczająco, przeciwzmarszczkowo i wybielająco.
Zbiór i suszenie: Kwiaty zbiera się w dzień słoneczny, gdy rozkwitną, lecz nie przekwitają. Należy unikać zbierania surowca przegniłego lub wyschniętego (zbrązowiałego), gdyż powoduje on gnicie pozostałego surowca przy suszeniu. Kwiaty ścina się całymi baldachami. Najlepiej suszyć w miejscu przewiewnym i suchym, cienką warstwą, w temperaturze nie wyższej niż 35 stopni Celsjusza. Dobry surowiec nie może się zaparzyć i ma kolor białawo-żółty (brązowy należy odrzucać już podczas suszenia). Owoce najlepiej zbierać po deszczowym dniu, ale w słoneczny dzień, kiedy są w większości w pełni dojrzałe (mają kolor czarnofioletowy). Odrzuca się zielone i niedojrzałe, gdyż zawierają duże ilości sambunigryny.
Zastosowanie:
-
Gąbczasty rdzeń pędów używany był w technice mikroskopowej do sporządzania preparatów, a w zegarmistrzostwie do czyszczenia delikatnych mechanizmów.
-
Soku z owoców używano dawniej do farbowania brwi i rzęs, podbarwiania win oraz farbowania jedwabiu na oliwkowo.
-
Owoce są pokarmem ptaków leśnych.
-
Owoce nie nadają się do spożycia na surowo. Jednak z dojrzałych owoców można robić konfitury, dżemy, kisiele, soki, można je także suszyć. Zawierają cukry, witaminy (głównie B i C), kwasy organiczne i inne związki. Muszą być jednak dojrzałe i ugotowane, gdyż gotowanie usuwa zawarta w nich truciznę.
-
Roślina ozdobna. Czasami bywa uprawiany w parkach i przydomowych ogródkach jako krzew ozdobny. Oprócz formy typowej istnieją odmiany ozdobne. Walorami ozdobnymi są piękne kwiatostany, a także owoce]. Ma walory nie tylko dekoracyjne: jego zapach odstrasza szczury i myszy, a także owady.
-
Z pędów (gałązki z liśćmi) otrzymuje się wywary używane do ekologicznego zwalczania kretów, norników, rolnic, bielinka kapustnika i mszyc.